هدف از ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي، شناخت ريسك‌هايي است كه سلامت افراد را تهديد مي‌كند؛ ارزيابي ريسك شامل تعيين اقدامات كنترلي و بهبود سلامتي آنان است. چند وجهي بودن طبيعت سلامت و مسئوليت كارفرمايان در آماده ساختن مكاني ايمن، سالم و بهداشتي براي كار، استفاده از يك ديدگاه سيستماتيك را براي ارزيابي احتمال ريسكها و حافظت در مقابل شرايط نامساعد ضروري مي‌نمايد.
اين نوشته مروري اجمالي بر فرآيند ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي است. 1- شناسايي ريسك‌هاي سلامتي يك ريسك سلامتي، عاملي است كه پتانسيل اثرات مضر بر سلامت افراد يا گروه‌ها را داراست. تفاوت بين ريسك‌هاي ايمني و ريسك‌هاي سلامتي اين است كه ريسك‌هاي ايمني، پتانسيل ايجاد يك جراحت ناگهاني را دارند، در حالي كه ريسك‌هاي سلامتي، پتانسيل ايجاد يك بيماري شغلي (كه ممكن است حاد، تاخير افتاده يا مزمن باشد) را با درجات مختلفي از كارافتادگي و يا حتي مرگ را دارا هستند. شناسايي ريسك‌هاي سلامتي، فرآيندي است كه به تمامي جنبه‌هاي يك فعاليت به منظور تعيين ريسك‌هاي سلامتي توجه دارد. بر همين اساس براي انجام فرآيند شناسايي ريسك‌هاي سلامتي مي‌بايست يك فرد آموزش ديده براي شناسايي ريسك‌هاي سلامتي به همراه يك فرد آشنا با فعاليتي كه قرار است ارزيابي شود به كار گرفته شوند؛ در بخش بعدي توضيح ميدهيم كه چگونه ميتوان ريسك‌هاي سلامتي را با بررسي وضعيت اجزاي آنها (يعني طبيعت عواملي كه سبب به وجود آمدن آن شده‌اند) يا رجوع به محيط و محل كار كه ريسك در آن بروز كرده است، مورد ارزيابي قرار داد. پنج فاكتور اصلي تأثيرگذار بر پتانسيل ريسك‌هاي سلامتي عبارتند از: • مدت زمان مواجهه با ريسك • ميزان قرار گرفتن در معرض ريسك (Dose) • نوع مواجهه با ريسك (به عنوان مثال: تماس پوستي، استنشاق يا بلعيدن) • آسيب‌پذيري افراد • مشخصات عامل ايجاد خطر ريسك‌هاي سلامتي مي‌توانند با موارد زير در ارتباط باشند: محل جغرفيايي • درجه حرارت و آب و هوا (براي نمونه: گرما يا سرماي شديد) و تغييرات زياد دما • ارتفاع (مانند: فشار پايين اكسيژن) • رطوبت و كيفيت هوا • روشنايي روز (شدت تاريكي يا روشنايي) • حمل و نقل • زيرساخت‌هاي ارتباطي • موقعيت نسبت به امكانات و سرويس‌هاي بهداشتي (فاصله و دسترسي) • استاندارد امكانات و سرويس‌هاي بهداشتي • توانمندي كاركنان مراقبت‌هاي بهداشتي • امنيت (بطور مثال: استرس، اضطراب، آدم ربايي، خشونت) • احتمال حوادث طبيعي
تفاوت بين ريسك‌هاي ايمني و ريسك‌هاي سلامتي اين است كه ريسك‌هاي ايمني، پتانسيل ايجاد يك جراحت ناگهاني را دارند، در حالي كه ريسك‌هاي سلامتي، پتانسيل ايجاد يك بيماري شغلي (كه ممكن است حاد، تاخير افتاده يا مزمن باشد) را با درجات مختلفي از كارافتادگي و يا حتي مرگ را دارا هستند.
عومل فيزيكي • صدا • حركت (مانند دريازدگي) • ارتعاش (دست يا تمام بدن) • فشار (غواصي) • اشعه‌هاي يونيزان و غير يونيزان • شرايط جوي محيط كار (حرارت- رطوبت- جريان هوا) • ابزار صفحه نمايش (مانيتورها و ويدئو) • ارگونومي: در ارتباط با عدم تناسب بين وظايف و توانمندي‌ها (مرز مشترك انسان و ماشين، كار با دست، حركت‌هاي تكراري) • اشياء تيز • حمل و نقل در طول كار • ميزان روشنايي محيط عوامل شيميايي • سم‌ها (مانند: فلزهاي سنگين، سوفليد هيدروژن) • التهاب آورها و محرك‌ها • حساست‌زاها (كه باعث عكس‌العمل در پوست و سيستم تنفسي مي‌شوند) • اسيدها، بازها و سوزآورها • سرطان‌زاها عوامل بيولوژيكي • حيات‌وحش (حيوانات مانند: حيوانات اهلي، سگ‌هاي محفظ، خزندگان، حشرات، گياهان) • بيماري‌هاي شغلي (به دليل ويروس، باكتري، قارچ،انگل) • غذا و نوشيدني‌هاي آلوده • نظافت نامناسب (خوراك محل سكونت، توالت، زباله‌ها) عوامل رواني • ايزولاسيون (ميزان برخورداري از حمايت‌هاي اجتماعي) • شلوغي، ازدحام و فقدان حريم خصوصي • مشكلات ارتباطي (ارتباطات خانوادگي و كاري) • تبعيض • ظلم، آزار و اذيت • فرهنگ، قوانين محلي، دين و زبان (قدرت درك و ميزان آرامش) • طراحي شغل (كنترل، اجزاء و حجم كاري) • سازمان‌دهي شغل (كمبود خواب، نوبت كاري، ناراحتي ناشي از مسافرت طولاني) • وقت فراغت و فرصت‌هاي تجديد روحيه • اعتياد به سيگار، الكل و مواد مخدر ريسك‌هاي سلامتي مي‌توانند سبب بروز آثار شديد، به تأخير افتاده يا مزمن شوند. آثار شديد • به شكل ناگهاني ظاهر مي‌شوند. • در مدت زمان چند ثانيه تا چند ساعت بعد از قرار گرفتن در معرض ريسك ظاهر مي‌شوند. • معمولاً داراي دليلي هستند كه به راحتي قابل شناسايي است. • امكان دارد بر اثر طولاني شدن يا تكرار در مواجهه با ريسك ايجاد شوند. • امكان دارد به انتقال از محل خطر و يا مراقبت‌هاي سريع پزشكي منجر شوند. آثار به تعويق افتاده • ساعت‌ها يا سالها بعد از مواجهه با ريسك آشكار مي‌شوند. • امكان دارد نشانه‌هاي آشكار نداشته باشند. • امكان دارد تنها به وسيلۀ تست‌هاي پيچيده و نظارت‌هاي بهداشتي و سلامتي از وجود اين اثرات آگاه شد. آثار مزمن • به شكل تدريجي در مدت زمان طولاني ايجاد مي‌شوند (غالباً سالها). • ممكن است فقط با يك ريسك خاص همراه نباشند. • منجر به اقدام اصلاحي سريع نمي‌شود و ممكن است فرد، در طول مدت زمان مواجهه با ريسك متوجه آن نباشد اما در دراز مدت، اين مطلب آشكار شود. محل كار وقتي مدارك طراحي و يا محل كار واقعي را بازرسي مي‌كنيد، توجه داشته باشيد كه هر كدام از ريسك‌هاي ياد شده شناسايي شوند؛ توجه به اين نكته كه آيا شرايط فيزيكي مكاني كه در آن فعاليت صورت مي‌گيرد سبب خطرناك شدن آن مي‌شود، از اهميت خاصي برخوردار است (براي مثال: ارتفاع نادرست، تهويه و نور نامناسب و فضاي محبوس). فعاليتها همۀ سطوح فعاليتها در محل كار، اعم از: وظايف معمول، موردي و فعاليت‌هاي اضطراري مي‌بايست مورد بررسي قرار گيرند؛ ممكن است ريسك‌هاي سلامتي يكديگر را تشديد سازند. گفت و گو با فرد انجام دهندۀ كار و بازبيني مدارك و دستور العمل‌هاي انجام كار ضروري است.
بايد توجه ويژه‌اي به بعضي مشاغل كه تحت شرايط معين به عنوان يك شغل ايمن و با ريسك پايين به حساب مي‌آيند ولي تحت شرايط سخت مانند گرما يا سرماي زياد، ارتفاع و صدا ريسك‌هاي بيشتري در آنها ظاهر مي‌شود، صورت گيرد.
مواد و تجهيزات ممكن است تجهيزات، ريسك‌هاي سلامتي ايجاد كنند به ويژه اگر طراحي آنها نامناسب بوده و يا به درستي مورد استفاده قرار نگيرند. زماني كه تجهيزات مورد استفاده براي كار را فهرست مي‌كنيد توجه به اين نكته از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. تجهيرات: • وضعيت تجهيرات • ريسك‌هاي ويژه‌اي كه از تجهيرات، حاصل مي‌شوند (صدا، لرزش، تشعشع، گرما، سرما و آلودگي‌ها) • آموزش و روش استفاده. مواد: • مشخصات فيزيكي و شيميايي • تغييرات خواص يا پراكندگي مواد در طول انجام كار ممكن است خطر را افزايش دهد • كيفيت اطلاعات (به عنوان مثال: زبان و قابليت دسترسي) و مواد مورد استفاده (برگه اطلاعات ايمني مواد و يا اطلاعات واحد صنعتي يا تجاري).
محيط و موقعيت بايد توجه ويژه‌اي به بعضي مشاغل كه تحت شرايط معين بعنوان يك شغل ايمن و با ريسك پايين به حساب مي‌آيند ولي تحت شرايط سخت (به عنوان مثال: گرماي زياد، سرما، صدا، ارتفاع، فضاي بسته) ريسك‌هاي بيشتري در آنها ظاهر مي‌شود، صورت گيرد. در برخي شرايط خطرناك ابزار و وسايل حفاظت فردي و يا رژيم استراحت- كار نيز بايد ارزيابي شود. با اين وجود در مواردي خاص، ابزار و وسايل حفاظت فردي ممكن است ريسك را افزايش دهند (براي نمونه در گرماي شديد). بازنگري استانداردهاي خطرات سلامتي تمامي منابع اطلاعات جاري از قبيل برگۀ اطلاعات ايمني مواد، مراجع ايمني و بهداشت دولتي و محدوده‌هاي مجاز مواجهه با عوامل زيان‌آور مربوط به بهداشت حرفه‌اي مي‌بايست بررسي شده و در ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي مورد توجه قرار گيرند. بازنگري سوابق در فرآيند ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي، بازنگري سوابق، مشخصات محل، جزئيات رويدادها و حوادث و اقدامات اصلاحي انجام گرفته، اهميت دارد. برخي از اين سوابق عبارتند از: • گزارش آسيب‌ها و بيماري‌هاي شغلي • گزارش تعميرات و نگهداري و معايب تجهيزات • گزارش مرخصي‌هاي استعلاجي • بررسي‌هاي سوابق بهداشت شغلي • صورت جلسه ايمني و بهداشت 2- ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي عموماً ريسك‌هاي سلامتي را به عنوان احتمال قرار گرفتن در مقابل خطري كه منجر به بيماري شغلي، از كار افتادگي يا مرگ مي‌شود، تعريف مي‌كنند. ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي، اطلاعات بدست آمده از فرآيند شناسايي ريسكها را مورد بررسي و ارزيابي قرار مي‌دهد. آسيب‌پذيري فردي به شكل معمول ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي، كلي و عمومي هستند. برآورد اينكه چگونه فرد به هر ريسك سلامت پاسخ خواهد داد، امري امكان ناپذير است. عوامل اثرگذار بر اين تغييرات عبارتند از: وراثت، سن، جنسيت، عادات شخصي (مانند: اعتياد به سيگار، الكل، و مواد مخدر)، سوابق پزشكي و شغلي (مانند: وضعيت سلامت) موارد بارداري و شيردهي نيز نيازمند ملزومات ويژه است. مواجهات تجمعي علاوه بر ميزان مواجهه فرد با ريسك و افزايش احتمال آن، ممكن است به شكل همزمان يا پي در پي شخص در معرض ريسك‌هاي سلامتي متعدد قرار گيرد. اگر، براي مثال با تركيبي از مواد شيميايي با سميت مشابه برخورد شود، اثر كلي ممكن است بصورت جمع اثرات كل مواد شيميايي باشد. در وضعيت مشابه؛ اگر چندين فعاليت كوچك انجام شود، نتيجه آن به صورت جمع اثر هر يك از مواجهات مد نظر قرار مي‌گيرد (همانند كارهايي كه با دست انجام مي‌شود). افراد در جنبه‌هاي مختلف زندگي خويش از جمله: خانه، تفريحات، اوقات فراغت و كار خود در معرض خطرات سلامتي گوناگوني قرار مي‌گيرند در صورتي كه اين ريسكها شبيه هم باشند اثرات آنها با هم جمع مي‌شود. به عنوان مثال: ميزان مواجهه افرادي كه در محيط زندگي خود در معرض مواد شيميايي، سروصدا يا لرزش دست قرار مي‌گيرند، با ريسك سلامتي در هنگام شروع به كار، صفر نيست. اين مسأله ممكن است در خصوص ريسك‌هاي رواني، فشارهاي خانوادگي و خويشاوندي نيز بر توانايي فرد براي مديريت تنش‌هاي محل كار نيز، تأثيرگذار باشد. كنترل‌هاي موجود در برآورد ميزان مواجهه، اثر بخشي كنترل‌هاي موجود از قبيل: مهندسي مناسب، پيش‌بيني تجهيزات حفاظت فردي و دوره‌هاي كار- استراحت مي‌بايست مورد توجه قرار گيرد. محدوده‌هاي مجاز مواجهه، مكاني است كه هيچ گونه اثر نامناسبي در آن مشاهده نشود. براي برخي ريسك‌هاي سلامتي محدوده‌هايي تعريف شده است (براي نمونه حد مواجهات شغلي). اين در حالي است كه براي بيشتر موارد، محدوده‌اي مشخص نشده است. 3- تعيين اولويت‌ها بطور معمول، ريسك‌هاي همراه با يك فعاليت خاص به وسيله تعيين "احتمال وقوع" و "نتايج حاصله" در اغلب ترم‌هاي پايين، متوسط يا بالا و تركيب اين دو پارامتر مورد ارزيابي قرار مي‌گيرند. اين رويكرد، بيان مناسبي است براي انواع مختلف ارزيابي ريسك به ويژه در موقعيت‌هايي كه روش‌هاي عددي نامناسب هستند. يك ماتريس ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي، ابزار مفيدي براي رده‌بندي ريسكها به شمار مي‌رود. رده بندي مذكور با تخصيص ميزان شدت نتايج حاصله و احتمال وقوع، به هر يك از ريسك‌هاي شناسايي شده، بر اساس پتانسيل ايجاد بيماري و سابقه مواجهه قبلي صورت مي‌گيرد. وارد كردن ريسك‌هاي مختلف در ماتريس، اولويت‌هاي مديريت بهداشت و سلامت را مشخص مي‌نمايد. مقايسه‌اي بين كنترل‌هاي مورد نياز، نواقص را مشخص خواهد كرد. 4- كاهش ريسكها: اقدامات اصلاحي كنترل مواجهات نامناسب اصول كلي كنترل مواجهات نامناسب با خطرات سلامتي كاملاً شناخته شده و شامل اين موارد است: • حذف كردن • جايگزين ساختن • اصلاح كردن (جداسازي) • جلوگيري كردن • ايزوله كردن • دستورالعمل‌ها • آموزش • تجهيزات حفاظت فردي سلسله مراتب كنترل فوق بايستي براي همه ريسك‌هاي سلامتي به كار گرفته شود. در ادامه مثالي براي روشن شدن موضوع مي‌آيد مثال- كنترل سروصدا: حذف كردن سروصدا فقط زماني توليد مي‌شود كه يك منبع لرزشي وجود داشته باشد. حذف سروصدا نيازمند ارزيابي و اقدامات مهندسي براي رفع منبع لرزش است. جايگزين ساختن ممكن است گزينه‌هاي با ميزان صداي توليد كمتر و يا با قابليت لرزشي بهتر وجود داشته باشد. اصلاح كردن زماني كه سروصدايي توليد مي‌شود، از طريق مسيرهايي انتقال مي‌يابد. پس مي‌بايست اقداماتي براي اصلاح ساختمان محل كار از قبيل: ديوارهاي جداكننده، استفاده از مواد يا وسايلي از قبيل: آجرهاي سقفي آكوستيك، روكش‌هاي منعكس كننده و صفحه‌هاي آكوستيك انعطاف‌پذير صورت گيرد از اين رو، در هر موقعيتي كه فعاليت‌هاي پر سروصدا در حال انجام باشد، استفاده از صفحه‌هاي صدايي قابل حمل براي اصلاح وضعيت مي‌تواند مفيد واقع شود. جلوگيري كردن با كمك برخي تجهيزات خاص ميتوان سروصدا را حذف كرد و يا با استفاده از فرآيند‌هايي توسط حصارهاي آكوستيك بصورت كلي يا جزئي از بروز آن جلوگيري به عمل آورد. ايزوله كردن افزايش فاصله بين منبع سروصدا و افراد با استفاده از اتوماسيون، به كارگيري كنترل از راه دور و پناهگاه‌هاي آكوستيك امكان‌پذير است. دستورالعمل‌ها دستورالعملهاي كاري، نوبت كاري و مجوز‌هاي كاري، مثال‌هايي از سيستم مورد استفاده براي كنترل مواجهات نامناسب هستند.
تجهيزات حفاظت فردي بايد هميشه به عنوان آخرين چاره مد نظر قرار گيرند و فقط براي زماني به كار روند كه هيچ راه منطقي و عملي مناسب ديگري جهت كنترل مواجهه با خطر وجود نداشته باشد.
آموزش نتيجه آموزش علل و نحوه پيشگيري از سروصداهايي كه منجر به از دست دادن شنوايي مي‌شود، درك كاركنان از مواردي كه سلامتي آنها را به مخاطره مي‌اندازد را بالا مي‌برد. اين امر از طريق تجربه‌هاي ديداري، آموزش حين كار، مناظره‌ها، صورتجلسات ايمني و بهداشت ميسر مي‌شود. تجهيزات حفاظت فردي مي‌بايست هميشه به عنوان آخرين چاره مد نظر قرار گيرند و فقط براي زماني به كار روند كه هيچ راه منطقي و عملي مناسب ديگري جهت كنترل مواجهه با خطر وجود نداشته باشد. در خصوص سروصدا، پيش‌بيني تجهيزات شنوايي فقط بايستي زماني صورت گيرد كه كنترل‌هاي مذكور انجام شده باشند. 5- طرح اقدام اصلاحي پس از انجام فرآيند ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي و مشخص شدن نواقص، طرح اقدامات اصلاحي تدوين مي‌شود، كه در آن كنترل‌هاي اضافي يا اقدامات مورد نياز براي بهبود بايد تشريح شود. در اين طرح اولويت‌ها، مسئوليت‌هاي افراد و زمان اجراي طرح، مشخص بوده و همچنين روشي براي حصول اطمينان از اجراي كارآمد، مؤثر و به موقع برنامه عملياتي نيز مي‌بايست به كار گرفته شود. 6- ثبت سوابق ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي يك سابقه مكتوب از ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي بايد تهيه و نگهداري شود. سابقه ارزيابي ريسك سلامتي بايد: • در صورت نياز در مميزي‌هاي داخلي/خارجي، بازنگري‌هاي دوره‌اي، ملي و محلي قابل ارائه باشد. • از الزامات قانوني شركت پيروي كند. • براي يك دوره تعيين شده از طرف قانون نگهداري شود. • شامل اطلاعات كافي براي حصول اطمينان در مميزي‌ها باشد. • تعامل مناسب با سيستم مديريت HSE شركت‌ها داشته باشد. • با كاركنان، ارتباط مناسب برقرار كند. 7- بازنگري فرآيند ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي • فرآيند ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي به شكل دوره‌اي و به ويژه در واكنش به تغيير در فعاليتها، كاركنان و تجهيزات، مورد بازنگري قرار مي‌گيرد و مي‌بايست به نتايج حاصل از مراقبت‌هاي بهداشتي يا شيوع بيماري‌ها توجه ويژه‌اي داشته باشد. • هر اصلاح عمده در فعاليتها بايد منجر به بازنگري در فرآيند ارزيابي ريسك‌هاي سلامتي شود. *بر گرفته از دستورالعمل كنترل ريسك‌هاي سلامتي در كار.
