فرآیند مدیریت بحران در کاهش بلایای طبیعی(زلزله)
فرآیند مدیریت بحران در کاهش بلایای طبیعی(زلزله)
مقدمه
گسترش شهر و شهرنشینی و افزایش تدریجی تعداد شهرهای بزرگ در جهان به خصوص در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران،از یک طرف و رشد شهرها،تمرکز و تجمع جمعیت و افزایش بارگذاری های محیطی و اقتصادی بر بستر آن ها از طرف دیگر،ضمن توجه بیشتر به شهرها،منجر به پذیرش نقش ها و عملکرهای متعدد شده است.
یکی از موضوعاتی که بیشتر شهرهای بزرگ جهان با آن دست به گریبان هستند،موضوع حوادث طبیعی است.با توجه به ماهیت غیر مترقبه بودن غالب حوادث طبیعی و لزوم اتخاذ سریع و صحیح تصمیم ها و اجرای عملیات،مبانی نظری و بنیادی،دانشی را تحت عنوان مدیریت بحران به وجود آورده است.این دانش به مجموعه فعالیت هایی اتلاق می شود که قبل،بعد و هنگام وقوع بحران کاهش اثرات این حوادث و کاهش آسیب پذیری انجام گیرد.این موضوع ارتباط خاصی با مباحث برنامه ریزی شهری و مدیریت شهری و جغرافیا دارد.با بکارگیری اصول و ضوابط شهرسازی و تبیین مفاهیم موجود در این دانش مانند فرم،بافت و ساخت شهر،کاربری اراضی شهری،شبکه های ارتباطی و زیرساختهای شهری و غیره می توانیم تا حد زیادی اثرات و تبعات ناشی از حوادث طبیعی را کاهش دهیم.گستره جغرافیایی ایران از نظر احتمال وقوع این حوادث بویژه زلزله،از آسیب پذیرترین بخشهای کره زمین است که هرساله وقوع این حوادث موجب خسارت های جانی و مالی فراوان می شود و گستره های شهری نیز همواره تجربه تلخی از بروز این گونه بلایا داشته اند و بنظر میرسد انجام برنامه ریزی خاص جهت مصون سازی هرچه بیشتر فضاهای شهری ضرورت دارد.شهرها به دلیل تمرکز جمعیت و سرمایه گذاری های اقتصادی به شدت آسیب می بینند و این فضاها از آغاز تشکیل خود،فرم و ساختار خاصی جهت رشد انتخاب نموده و در گذر زمان نیز گسترش یافته اند.دانش شهرسازی با تکیه بر داده های جغرافیایی(Geographical Data) می تواند با تبیین اصول و مفاهیم خود و با استفاده از این داده ها،اصول مدیریتی لازم جهت کاهش آسیب پذیری شهرها در برابر این حوادث را به اجرا درآورند.
واژگان کلیدی:مدیریت بحران،زلزله،حوادث طبیعی،رشد شهری.طرح مسئله
شهرها دارای کالبدی هستند که این کالبدها هرکدام یک فعالیت را در خود جای داده اند و مجموع آن ها فضای شهری را می سازند و به آن هویت می بخشند.شهر با مرکزهای تجمع و تراکم انسان،فعالیت های انسانی و ساختمان ها تعریف می شود.فضای شهری در درون خود،تاسیسات و تجهیزات زیربنایی با انواع کاربری ها اعم از مسکونی،اداری خدماتی،بهداشتی و غیره را جای داده است.همه مقوله های فوق،جمعیت وابسته ای را به دنبال خواهد آورد که در صورت وقوع بلایای طبیعی به شدت از آن ها تاثیر پذیرفته و باعث لجام گسیختگی نظام زندگی و وارد آمدن ضررهای جانی و مالی فراوان در شهرها می گردد.از جمله عوامل مهمی که باعث توجه فراوان به این موضوع در نقاط شهری می شود،سرمایه گذاری ها و بارگذاریهای محیطی فراوان و تراکم جمعیت زیاد می باشد که در صورت بروز این گونه بلایا باید برنامه ریزی های لازم برای پیشگیری و یا کاهش ضررهای احتمالی آنها اندیشیده شود.امروزه نیازهای شهری و تقاضای مسکن و مهاجرت روستائیان به شهرها باعث رشد و توسعه بیش از حد شهرهای بزرگ چون تهران شده است.عدم توجه به مکانیابی صحیح شهرها،رشد و توسعه شهرهای بنیان نهاده شده،همچنین عدم برنامه ریزی های لازم جهت جلوگیری از رشد لجام گسیخته شهرها،مسائل و مشکلات فراوانی از جهت مصونیت شهرها به بار می آورد.
رشد شهری باعث شده است،شهرها روی مسیرهای اصلی گسل و یا در حریم رودخانه ها و مسیل ها ساخته شوند.بلایا حدو مرز نمی شناسند چه بسا اگر وقوع بعضی از آن ها مانند زلزله در نقاطی دور از شهر اتفاق بیفتد،اثرات آن برروی شهرها،خسارت های زیادی را به بار خواهد آورد.باید توجه داشته باشیم،جنبه هایی از این ضررها نیز محصول دست اندازی و تعرض بشر به حریم رودخانه ها و مسیل ها جهت استفاده بی رویه از اراضی شهری است و هنگام طغیان رودخانه ها و یا در فصول پرآب،موجب می شود تمام ساخت و سازهای موجود در مورد زلزله نیز صادق است.با توجه به موقعیت ایران در خصوص بلایای طبیعی که همواره اثرها و ضررهای زیادی از این بلایا متحمل شده است،همچنین آسیب پذیری اکثر شهرهای کشور در برابر این بلایا و ابعاد مهم اثرگذاری شرایط بحرانی در شهرها و تبعات ویرانگر آن ها ،در این مقاله سعی می شود نقش شهرسازی(برنامه ریزی شهری و طراحی شهری)در مدیریت بحران زلزله،به عبارتی دیگر رهنمودهای کلی جهت کاهش اثرات بلایای طبیعی در نقاط شهری و برنامه ریزی ها و طراحی های لازم جهت مصون سازی شهرها در برابر این بلایا(و در اینجا عمدتا زلزله)ارائل گردد.نمونه موردی شهر تهران انتخاب شده است زیرا:با توجه به تاریخچه زمین لرزه های تاریخی سده بیستم و وجود گسل های فعال و لرزه خیز تهران،احتمال وقوع زمین لرزه با بزرگی 7ریشتر مسئله ای بسیار جدی است.شهر تهران که از دیدگاه شهرسازی یک ابرشهر شناخته می شود علاوه براین که مرکز سیاسی کشور است بزرگترین و پرجمعیت ترین و در واقع مهمترین شهر کشور نیز می باشد که بررسی آن از لحاظ کاربردی اهمیت فوق العاده ای دارد.
زلزله
زلزله یکی از عوارض طبیعی محسوب می شود،که پیوسته در طول تاریخ باعث خرابی ها و از بین رفتن جان انسان های زیادی شده است،به تدریج با رشد علم و تکنولوژی به ویژه در بخش عمران بر مقاومت های سازه ای افزوده شد تا جایی که در کشور ژاپن به دلیل زلزله خیزی بسیار زمین به پیشرفت های زیادی دست یافتند و اکثر زلزله ها کمتر می توانند جان انسان ها را تهدید نمایند.هرچند هنوز پیش بینی زلزله به طور مشخص معین نشده است.زلزله بم از سه جهت قابل توجه است اولاز این بابت که همبستگی اجتماعی بالای مردم و احساس همدردی آنان تا حدودی آلام آن را تسکین داد.دوم،از دست رفتن چندین هزار انسان بی گناه و مجروحیت جسمی و روانی تعداد زیادی از بازماندگان و معلولیت تعدادی از آنان که وظیفه بخش بهزیستی را در این بابت دوچندان می نماید.سوم،نگاهی جدی به برنامه ریزی و مدیریت بحران به عنوان یک عنوان یک ضرورت که در مولفه های مدیریت شهری باید به آن نگاه نمود.فاجعه زلزله بم را می توان در جهل سال اخیر در کشور ایران کم نظیر دانست.یکی از این جهت که منطقه با وجود قرارگیری به روی گسل غیرفعال بم،به یکباره بعد از چند صدسال فعال گردید و دوم بحث ضرورت مقاوم سازی بناهای موجود در شهرهای واقع در کمربند زلزله در کشور است.از نگاه برنامه ریزی شهری مهمترین مسئله بعد از زلزله بحث بازماندگان است و ضرورت بازسازی شهرهای زلزله زده که در این مواقع با استفاده از طرح های ضربتی می توان این امر را تسهیل نمود.در حال حاضر کشور ما از فقدان یک نظام برنامه ریزی پویای بعد از حادثه رنج می برد و این با توجه به وقوع چندین زلزله در سال های اخیر است که د زلزله سال 1369 رودبار با کمک (UNDP) و همکاری بنیاد مسکن یکسری مطالعاتی برای باز سازی صورت پذیرفت که حتی ضریب 2800 برای محاسبه ساخت و سازها بازتاب این امر بود.ولی این مطالعات پیگیری نشد و حتی در گزارشی که از رودباربعد از زلزله صورت گرفت بیش از 96%ساخت و سازها بدون رعایت ضرایب ایمنی بود.حتی در زلزله بم شاهد بودیم که نبود بسیاری از وسایل اولیه مانع نجات جان عده ای از هموطنان شد.علاوه بر آن به دلیل ازدحام و شلوغی و نبود مدیریت سلسله مراتبی و تقسیم کارشده و غالب شدن جو احساسات بر بازماندگان،امداد رسانی با مشکلات زیادی روبرو خواهد شد به همین سبب داشتن برنامه ریزی بحران برای کشور ایران یک ضرورت است که این روند را می باید در یک سیکل زمانی اجرا نمود.
برنامه ریزی مدیریت بحران در مواقع رخداد زلزله
بدون شک زلزله های شدید خرابی های زیادی را به بار می آورد که علاوه بر کشتار اولیه به دلیل تخریب فراوان و زیر آوار ماندن تعدادی دیگر از افراد بر شدت حادثه می افزاید.در زلزله بم هم مرکزیت زلزه در این شهر واقع شده بود و هم اکریث ساختمانها خشت و گلی بود و زمان وقوع آن نیز در سپیده دم یک روز تعطیل که تمام این ها را می توان در فاجعه بم بازخوانی نمود.زلزله شکستن یا پاره شدن زمین و تخلیه انرژی از داخل زمین است که بصورت طولانی در درون زمین ذخیره شده و به یکباره تخلیه می گردد.درون زمین بسیار داغ است و حرارت آن به پنج،شش هزار درجه می رسد.هرجا که حرارت باشد حرکت باشد حرکت هم هست.پس حرارت مرکز زمین منتقل می شود به لایه های بالا و آن ها را به حرکت در می آورد.هرجا که لایه ها ضعیف تر و نازک تر باشند شکستگی هایی پدید می آید که گسل خوانده می شود.در سطح کره زمین در مسیر رشته کوههای آلپ هیمالیا که کوههای بسیار جوانی هستند،لایه ها سست و شکننده می باشند.سرزمین ایران هم روی این کوهها قرار گرفته است.زلزله یک واقعه طبیعی است و ما باید خود را آماده مقابله با خطرات آن نماییم و در ساخت و سازها و نیز آموزش های پیشگیرانه پیش قدم باشیم.یکی از اقدامات اولیه در برنامه ریزی مدیریت بحران داشتن برنامه ای منسجم و کارا است به عنوان مثال:
در کشور ایران که در کمربند حوادث مختلف قرار گرفته است می باید در تمام استان ها ستادهای بحران زیر نظر استاندار تشکیل گردد و معاونت برنامه ریزی و فنی استانداری مسئول پیگیری آن باشند.بنابراین می توان بشرح ذیل اقدامات مختلفی را انجام داد.
1- شناسایی کامل شهرهایی که امکان وقوع زلزله را دارندو اولیویت بندی آنها از نظر کمک هایی که باید دریافت نمایند.
2- برنامه ضربتی مقاوم سازی بناها و رعایت ضوابط ایمنی و مهندسی در ساخت و سازها
3- برقراری زمینه هایی در کنار شهرها به عنوان سایت چادری که از قبل در آن به طور مشخص سکوهایی برای استقرار چادرها بنا شده و در کنار هریک پریز برق و شیر آب نصب گردد و در هر سایت چند عدد سرویس بهداشتی احداث می شود که در موقع زلزله بلافاصله چادرها را برافراشته و خانواده ها را در آن استقرار بدهند.
4- ایستگاههایی درکنار شهرهای بزرگ برای نگهداری ماشین آلات آواربرداری و آتش نشانی و بیل و کلنگ و کپسول های آتش نشانی .
5- حوزه بندی کشور به چند حوزه که در صورت وقوع زلزله در یک حوزه حداقل چند حوزه مجاور جهت کمک اعزام گردند.
6- اعزام یک گروه پشتیبانی از مرکز به همراه مترجم های مختلف جهت برقراری ارتباط با امدادگران خارجی و ضرورت احترام به آن ها و رسیدگی های لازم.
7- داشتن علائمی برای شناسایی محلهایی که مورد بازیابی جهت بازماندگان قرار گرفته است(مانند پودرهای رنگی،پرچم و یا هر وسیله دیگر)
8- محلهایی جهت دریافت آب و نان و موادغذایی مجانی برای بازماندگان
9- مسدود کردن تمام جاده های منتهی به شهر زلزله زده به جزء وسایل نقلیه امدادی و اضطراری تا برطرف شدن اقدامات اولیه
10-رعایت کنترل تمام ورود و خروجها به منطقه
11-برخورد جدی با سوءاستفاده کنندگان از شرایط بوجود آمده
12-اعزام تیم های مددکاری و متخصصان بهداشت روانی برای مداوای حادثه دیدگان .
13-تجهیز تاسیسات شهری از قبیل ایستگاههای تقلیل فشار گاز و ترمینال های توزیع برق و آب به سنسورهای حساسی که در مواقع زلزله به طور اتوماتیک مانع ارتباط یافتن جریان انرژی گردد.
14-ضرورت سازماندهی کمک های مردمی و آماربرداری از آن ها و بتدریج استفاده از آنها در طول زمان
15-مواظبت و نگهداری جدی از کودکان بی سرپرست شده و زنان تنها
16-ایجاد اشتغال های مولد برای احیاء زندگی اجتماعی در منطقه
17-برنامه زمان بندی شده برای بازسازی شهر براساس رعایت ظوابط و مقررات ویژه ای که در این طرح ها به کار خواهد رفت.
18-نقشه های مالکیت ثبتی که در قالب طرح کاداستر می تواند بصورت اجرایی درآید.
19-ضرورت پرداخت یارانه و وام های قرض الحسنه و نیز وام کم بهره برای فرایند بازسازی و کنترل مرحله به مرحله ساخت و ساز.
20-ارایه سیستم کدگزاری به روی شناسنامه های افراد که به ترتیب چند رقم آخر شماره سریال شناسنامه مربوط به استان باشد و یا روستای محل زندگی که از ورود افراد غیر بومی جهت دریافت کمک های امدادی جلوگیری گردد.
قرار گیری کشور ایران در میان دو صفحه اروپا-آسیا و عربستان،تجربه زلزله های متععد در طول ادوار گذشته و رخداد بیش از صد زلزله در طول قرن بیستم در کشور مبین خطر پذیری کشور در کمربنذ زلزله است.بحث مهم در اینجا برنامه ریزی مدیریت بحران است،در یک سیستم برنامه ریزی پویا هر عنصری در جایگاه خودش می تواند از اثر بخشی بالایی برخوردار باشد که عمدتا در نگرش سیستمی به تعبیر کارکرد گراها کل در جزءو جزء در کل معنا می یابد. به همین سبب اگر در یک نظام اقتصادی و اجتماعی،عناصر از چیدمان خوبی برخوردار باشد و به نحو مناسب کارایی خود را انجام دهند وظایف دستگاه های مختلف از بار سنگینی برخوردار نخواهد بود ولی اگر نقصان و کم کاری در قسمتی از سیستم فراهم آید بلافاصله اثرات خود را در فشار به سایر قسمت های سیستم اقتصادی و اجتماعی نشان خواهد داد.در بعد از حوادث اجتماعی بیشترین بار را سازمان ها حمایتی و موازی به دوش خواهند کشید یا به تعبیر دیگر ناکارایی بعضی از سازمان ها و موسسات را بخش بهزیستی بناچار باید تقبل نمایند.و به دلیل هجوم گسترده و فزاینده نیازها،در بسیاری از موارد کارایی لازم نیز نمی تواند به سامان برسد.
در زلزله بم اوج ایثار را در کمک و امداد رسانی داخلی و خارجی شاهد بودیم که در بعضی از موارد حتی افراد و موسسات به صورت خودجوش دست به اقدام می زنند که خود این عامل نیز مشکل زا بود.علاوه بر آن هجوم بعضی از افراد فرصت طلب از نواحی مختلف منطقه زلزله زده هم برای دریافت کمک و هم برای غارت به شدت ناگواری اجتماعی حادثه می افزاید،بنابراین مدیریت بحران می باید در قالب سیستم و سازمانی منعطف و کارا به تدوین شیوه های مناسب برنامه ریزی اقدام نماید.تجربه بم پیش خطری برای مسئولین و برنامه ریزان کشوری است که وقوع زلزله را باور نماییم و آمادگی خود را برا یوقوع در مناطق وسیع تر و شهرهای بزرگ پذیرا باشیم.این اقدامات را می توان در دو سطح خرد و کلان در نظر گرفت.در سطح خرد بحث برنامه ریزی و تدوین اقدامات فردی و خانواری است و نیز بحث اقدامات امدادی و سازمان دهی آن و در بحث کلان برنامه ریزی دراز مدت برای مقابله جدی با وقوع زلزله،توسط سیاست گذاران و دولتمردان است و نیز ستادی که زیر نظر معاون اول رئیس جمهوری و یا ریاست سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور که در آن وزراء و مسئولین مرتبط نیز حضور جدی داشته باشند.به ویژه با توجه به بحث هایی که در مورد وقوع زلزله در تهران و خسارات آن مطرح می گردد.
خسارت کلی ناشی از زلزله در تهران،34میلیارد دلار تخمین زده می شود.که معادل با 57 درصد تولید ناخالص ملی خواهد بود.این مقدار شامل هزینه اقتصادی ناشی از زلزله،اعم از خسارات مستقیم،غیر مستقیم و ثانویه است که 5/23 میلیارد دلار آن(19میلیارد تومان)مربوط به فروریزی شدید ساختمان ها خواهد بود.هرچند این آمار تقریب هایی است که زده شده است و می توان به آن فاجعه معلولیت ها و مصیبت های پایدار را برای بازماندگان که عزیزانشان را از دست داده اند نیز اضافه نمود.جالب این جاست که بعضی از کارشناسان کشور در مورد گسل بم هشدارهایی داده بودند که متاسفانه توجهی خاص به آن نشده بود.
دکتر مهدی زارع چند سال پیش در یک گردهمایی در کرمان گفته بود گسل بم که در انتهای خود به شهر بم می رسد در صورت فعالیت مجدد می تواند حادثه ای شبیه به زمین لرزه سال 1357 طبس را در این شهر بوجود آورد.پس از 4سال پیش بینی وی تحقق یافت و این واقعه هشداری است که علاوه بر جدی بودن قضیه به بحث های کارشناسی و علمی با دیده مثبت نگریسته شود و در مورد احتمال خطرها قدری واقع بینانه و جدی عمل گردد تا در آینده از شدت فاجعه کاسته شود.
در مقاله حاضر که به مطالعه"نقش شهرسازی در مدیریت بحران زمین لرزه" می پردازد تاثیر بلایای طبیعی بر روی شهرها و اثراتی که به دنبال دارد را نیز مد نظر قرار می دهد.هدفی که در این مقاله به دنبال آن هستیم همان هدفی است که دبیر کل سازمان ملل متحد در سال 1991آن را بیان می دارد،هدفی ساده ولی مهم:«کاهش خسارت های ناشی از بحران ها و بلایای طبیعی اعم از تلفات انسانی و یا خسارت های مالی».هدف،برنامه ریزی های لازم جهت مصون سازی شهرها در برابر بلایای طبیعی است که این هدف کلی به اهداف جزئی زیر تقسیم می شود:
1-بررسی نقش برنامه ریزی شهری در تقلیل اثرات بلایای طبیعی
2-نواحی پر تراکم شهری و برنامه ریزی بیشتر جهت هرچه کمتر کردن اثرات بلایای طبیعی در این مناطق
3-بافت قدیم شهر و برنامه ریزی و مصون سازی بیشتر این ناحیه آسیب پذیر در برابر بلایای طبیعی
4-بررسی و نحوه پیشگیری از بلایای طبیعی در نقاط شهری
5-بررسی و نحوه تاثیر بلایای طبیعی بر روی ساخت و سازهای شهری
6-بررسی و نحوه تاثیر بلایای طبیعی بر روی ساخت های شهری
7-بررسی و نحوه تاثیر فرم شهر در کاهش اثرات بلایای طبیعی
8-بررسی وضعیت آسیب پذیری و مقاومت ساخت و سازهای شهری
9-ارزیابی نقش مسئولان مدیریت شهری در کاهش اثرات بلایای طبیعی
10-فرهنگ سازی مبتنی بر دانایی محوری برای کاهش خطرات زلزله
سوالاتی که در این مقاله با آن مواجه بوده ایم:
1-بلایای طبیعی«بحران»چه می باشند؟
2-بحران ها و در مورد خاص،زلزله،چه تاثیری بر فضای شهری و ساخت و بافت شهر می گذارند و هنگام بروز این حوادث چه اقدام هایی باید جهت کاهش اثرات آن ها صورت گیرد؟
3-برنامه ریزی های(اقدام های)پیشگیرانه چه می باشند؟
4-طبق چه برنامه ریزی هایی قبل از وقوع بحران ها در نواحی شهری جهت کاهش اثرات آن ها باید اقدامات اساسی صورت گیرد؟
بحرانی بودن وضعیت تهران در مقابل زمین لرزه و ضرورت کاربرد مدیریت بحران
یکی از جنبه های مهم و قابل توجه در برنامه ریزی توسعه،تاکید و توجه به آسیب پذیری کشور در مقابل بلایای طبیعی است.زیرا در شهر با توجه به حجم بالای سرمایه گذاری و مکان گزینی بسیاری از تاسیسات و ابزارهای اقتصادی و اجتماعی جامعه جلب توجه بیشتری را طلب می کند،چرا که در صورت بروز این حوادث تلفات و خسارات مالی و جانی زیادی به دنبال خواهد داشت.
از طرفی شهرسازان،برنامه ریزان شهری،جغرافی دانان و زمین شناسان توجه کمتری را به چنین خطرهای طبیعی در شهرها معطوف کرده اند و شاید کمبود همین حساسیت های لازم،زمینه سهل انگاری در استفاده از ضوابط فنی و علمی در شهرسازی و به طور کلی ساخت و سازها را پیرامون کاهش و تخفیف خطرهای ناشی از سیل و زلزله فراهم نماید.اما با توجه به این که در حال حاضر احساس نیاز به آگاهی از چگونگی کاهش شدت بلایای طبیعی چه در سطح بین المللی و چه در برنامه ریز یبخشی و خرد مانند شهرها،ضرورت تام و تمام پیدا کرده است،موقعیت جغرافیایی شهرهای ایران بیانگر این امر است که با توجه به قرار گیری شهرها در مسیر گسل های اصلی و فرعی و همچنین در مسیر حوضه ها ی آبریز مختلف ضرورت پیش بینی های لازم برای سیلاب ها و زمین لرزه های احتمالی احساس می شود و می بایست شهرسازان و برنامه ریزان شهری،زمین شناسان و جغرافی دانان به بررسی دقیق علل و عوامل ایجاد این بلایای طبیعی در مناطق شهری بپردازند و راه کارهای لازم را برای کاهش اثرات آن پیش بینی کنند.از طرفی کشور ما به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه و از همه مهمتر زلزله خیز و در معرض بلایای طبیعی،ولی بدون هیچگونه برنامه ریزی و اقدام لازم،در طی دهه های پیش همواره در زمینه بروز بلایای طبیعی و از جمله زلزله دوره ای بسیار پرهیاهو و سخت را پشت سر گذاشته است.(شادی طلب،ژاله)
همچنین شهر تهران به عنوان یک ابر شهر،جمعیتی در حدود 10 میلیون نفر و با پیچیدگی های شهری،دارای پتانسیل لرزه خیزی بالایی می باشد،بنا به مطالعاتی هر 158 سال زمین لرزه ای به بزرگی 7ریشتر منطقه تهران را درهم کوبیده و خسارات فراوانی را وارد نموده است.باید توجه داشت که آخرین زمین لرزه بزرگ تهران در سال 1830 تقریبا 176 سال پیش اتفاق افتاده است که در آن زمان تهران به هیچ وجه وضعیت فعلی را نداشته است.
تصور این موضوع که با گذشت 176 سال از دوره بازگشت 158 ساله هنوز زمین لرزه ای رخ نداده است امری بسیار وحشتناک و غیر قابل تصور می باشد.لذا توجه خاص به این موضوع و ساماندهی به اموری که منجر به کاهش اثرات نامطلوب زلزله احتمالی و یا کنترل وضعیت بعد از بحران گردد،برای شهر تهران امری حیاتی و پراهمیت است.
سابقه موضوع
تا به امروز تحت عنوان نقش شهرسازی در مدیریت بحران زمین لرزه(تهران)تحقیق یا کتابی مشخص وجود نداشته است.هرچند می توان عناوین مشابهی را د این راستا مشاهده نمود.
احمدی،حسن در فصلنامه مسکن و انقلاب،مقاله ای تحت عنوان«شهرسازی در کاهش آسیب پذیری زلزله»دارد که به طور مختصر به نقش شهرسازی در کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله می پردازد و به مدیریت بحران اشاره ای نکرده است.کتب و مقالات دیگری وجود دارند که به گوشه ای از این مقوله اشاره کرده و به صورت تک بعدی به مسئله پرداخته اند.(بحرینی،سید حسین و همکاران،برنامه ریزی کاربردی زمین در مناطق زلزله خیز ایران،نمونه موردی لوشان،منجیل و رودبار،چاپ اول،مرکز مقابله با سوانح طبیعی ایران)یا(حبیب،فرح،نقش فرم شهر در به حداقل رساندن خطرات ناشی از زلزله مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین المللی بلایای طبیعی در مناطق شهری،تهران1371)یا(جی،میدر،حرج/کاربرد منطقه بندی زلزله در سطوح کاربری زمین،ناحیه بندی و اجرای قوانین و آئین نامه های مربوطه،کنفرانس استانفورد)
کتبی که نزدیکترین عناوین را به موضوع پژوهش دارند عبارتند از:حمیدی،ملیحه،نقش برنامه ریزی و طراحی شهری در کاهش خطرات و مدیریت بحران،مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین المللی زلزله شناسی –عبداللهی،مجید،مدیریت بحران در نواحی شهری،انتشارات سازمان شهرداری های کشور،تهران،1380.در این کتاب،نامبرده اثرات زلزله بر شهر را بررسی می کند و با تاکید بر خسارات و تلفات وارده،نقش برنامه ریزی و طراحی شهری را به واسطه تبیین مفاهیم شهرسازی در مدیریت سانحه زلزله بررسی می کند.
کتاب های دیگری هم هستند که به آسیب پذیری تهران در صورت وقوع زلزله پرداخته اند در واقع نتیجه حاصل از این کتب و شرح موارد آسیب پذیری یا درجه بندی مناطق 20 گانه تهران برحسب میزان آسیب وارده،نشان دهنده اهمیت پرداختن به این مقوله است.از جمله:
آشتیانی و همکاران،(1992)به مسئله آسیب پذیری شهر تهران با توجه به ساختار زمین شناختی و همچنین سوابق زلزله در پهنه با توجه به ساختار زمین شناختی و همچنین سوابق زلزله در پهنه با توجه خاصی به شرایط ژئوتکنیکی شهر،وضعیت ساختماه ها و شریان های حیاتی را در حد قضاوت مهندسی با تاکید بر مطالعات موجود برآورد کرده اند.در این مقاله سعی بر دسته بندی سازه های موجود و تخمین رفتار آن ها در زمان زلزله نیز شده است.ابراهیمی(1374)در گزارش خود به مسئله آسیب پذیری مناطق بیست گانه تهران توجه داشته است.آسیب پذیری با یک رابطه خطی ساده که به مسائلی چون فاصله از گسل،شرایط زمین ساختی،تراکم جمعیت،تراکم ساختمانی،مقاومت نسبی،ترافیک،امکان کمک رسانی و شرایط بخصوص منطقه تعریف شده است.در جهت رسیدن به مقادیر کمی،راه حل مناسبی را برگزیده است ولیکن با توجه به محدودیت وقت پارامترها،حوزه برآورد آسیب پذیری نیز تا حدودی محدود شده است.
نتیجه گیری
وقوع زلزله عازضه طبیعی زمین است نه قهر خداوندی و ما می باید بستر سازی های لازم رادر فرآیند شهرسازی در کشور براساس اصول فنی و مهندسی رعایت نماییم.
بستر طبیعی که اکثر شهرهای ایران بر روی آن مکان یابی شده و در ادوار تاریخی نیز رشد و توسعه یافته است،همواره به صورت بالقوه شرایط لازم را برا ی ابتلا و وقوع حوادث مختلف در خود دارد.با توجه به مکان گزینی بیشتر شهرهای کشور در دامنه کوه ها و وضعیت زمین ساختی کشور و قرار گیری در کمربند کوهزایی آلپ-هیمالیا و وجود گسل های فراوان در پیکره زمین شناسی و بستر یکه شهر بر روی آن مکان یابی شده و استقرار یافته است امکان وقوع زلزله را در ذهن تداعی می کند.
شهر تهران که در کوهپایه های جنوبی رشته کوه های البرز قرار گرفته،دارای گسل های جوانی است که در قسمت عمده ای از شمال و جنوب این پهنه را احاطه کرده و با توجه به این گسل ها و احتمال فعالیت آن ها شهر تهران با خطر جدی مواجه است.در مجموع آسیب پذیری نسبی منطق تهران،بیشترین آسیب پذیری ها به ترتیب مناطق 7،17،15،16،19،20 را تهدید می کنند که در بررسی علل و مسائل ترکیبی،جایگاه و نقش فاکتورهای شهرسازی«نظیر وضعیت موجود شبکه راهها و شریان های حیاتی»و «مکان یابی سازه های مهم و مراکز امداد رسانی»و«وضعیت اجتماعی-اقتصاد ی تهران» (4فاکتور از 9فاکتور)و «وضعیت زیر ساخت ها و تاسیسات شهری»بسیار بارز است.مدیریت بحران در نواحی شهری به عنوان اقدامی اس که در هنگام بروز بلایا و بخصوص زلزله می تواند تا حد زیادی اثرات بحران و بلایا را کاهش دهد و شامل چهار مرحله می باشد.برنامه ریزی شهری به عنوان وسیله ای است که نقش بسیار موثری در کاهش ضایعات زلزله دارد.در میان سطوح گوناگون برنامه ریزی کالبد ی کارآمدترین سطح برای کاهش از میزان آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله،سطح میانی یا همان شهرسازی است و مفاهیم موجود در شهرسازی مانند ساختار شهر،فرم شهر،کاربری اراضی شهری،تاسیسات و زیرساخت های شهری اعم از شبکه آب و برق و گاز و تلفن،شبکه ارتباطی شهرو...نقش مهمی در میزان آسیب پذیری شهر در برابر زلزله دارند.
«انعطاف پذیری فرم شهر»،«همجواری و تناسب کاربری ها با یکدیگر»،«توزیع متناسب تراکم های شهری»و «داشتن شبکه ارتباطی کارآمد و دارای سلسله مراتب»و «ساخت تاسیسات زیربنایی و زیرساخت های شهری به صورتی مطمئن و مقاوم و قابل ترمیم»از جمله عوامل مهم شهرسازی است که می توانند به میزان زیاد یاثرات و تبعات ناشی از زلزله را تقلیل دهند.سطوح شهری نیز باید به امکانات مختلف،اعم از تجهیزات امداد و نجات و اطفاءحریق مجهز باشد تا اقدام های لازم جهت کاهش تاثیر هرچه بیشتر زلزله بر پیکر شهر و اجتماع ساکن در آن صورت گیرد.(عبداللهی،مجید،1380)
زلزله بم با تمام گستردگی و فاجعه بار بودن آن شاید یکی از هشدار های مهم برای مسئولین برنامه ریزی کشور باشد که در ساخت و سازها و نیز مقاوم سازی بناها بکوشیم.به عنوان مثال هنوز در شهر تهران ضوابط نما سازی را نداریم و با وجود برج هایی با نمای شیشه ای،خود خرد شدن آن و پرتاب آن جان انسان های زیادی را خواهد گرفت.
پس می باید هرچه سریعتر به سوی شرایطی حرکت کنیم تا از میزان خطاهای احتمالی کم نماییم.و این نکته نیز باید پیوسته مدنظر قرار گیرد که در امر باز سازی می باید مشارکت فعال ساکنان منطقه را مورد توجه جدی قرار داد و می توان فرآیند مدیریت بحران را در بعد از زلزله در مراحل ذیل دسته بندی نمود.
1-مرحله اول-مرحله جستجو برای یافتن زنده ها و زیر آوار مانده ها
2-مرحله دوم-اسکان اظطراری که عمدتا با برپایی چادر در نواحی مجاور امکان می یابد.
3-مرحله سوم-اسکان موقت که مقدمه اسکان دائم است و بین5/1 تا 2 سال زمان نیاز خواهد داشت.
4-اسکان دائم که فرآیند بازسازی اتمام می یابد.
منابع و ماخذ
1-احمدی،حسن،نقش شهرسازی در کاهش آسیب پذیری شهر،مسکن و انقلاب،زمستان 1376.
2-آشتیانی،م.ناطق اللهی،ف و همکاران،برنامه ریزی شهر تهران برای زمین لرزه آینده،موسسه بین المللی زلزلع شناسی و مهندسی زلزله،1372
3-بحرینی،سید حسین همکاران،برنامه ریزی کاربری زمین در مناطق زلزله خیز(نمونه موردی لوشان،منجیل و رودبار)چاپ اول،مرکز مقابله با سوانح طبیعی ایران،تهران1374
4-حبیب،فرح،نقش فرم شهر در به حداقل رساندن خطرات ناشی از زلزله،مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین المللی بلایای طبیعی در مناطق شهری،بخش اول(زلزله)دفتر مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران.
5-حمیدی،ملیحه،نقش برنامه ریزی شهری و طراحی شهری در کاهش خطرات و مدیریت بحران.
6-جی میدر،جرج،کاربرد منطقه بندی زلزله در طرح کاربری زمین،ناحی بندی و اجرای قوانین و آیین نامه های مربوط کنفرانس استانفورد،بی تا.
7عبدالهی،مجید،مدیریت بحران در نواحی شهری،انتشارات سازمان شهرداری های کشور،1380
8-شادی طلب،ژاله،مدیریت بحران،فصلنامه علوم اجتماعی،دوره اول،شماره 3و 4،انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی،زمستان 1371
9-ناطق الهی،فریبرز،توابع آسیب پذیری ساختما های تهران،گزارش موسسه زلزله شناسی 1374